Jeden prawnik może bardziej przeciwstawić się szatanowi niż tysiąc
niewykształconych ludzi ich modlitwami.
Przysłowie arabskie
Wstęp
Wśród wielu pojęć prawa muzułmańskiego jednym z najważniejszych jest idżtihad – wielopo-koleniowa, wytężona praca prawników muzułmańskich, których celem było usystematyzowanie źródeł prawa islamu, jest to także synonim oznaczający twórczy okres rozwoju arabskiego prawa.
Idżtihad, jest to także pewien stopień wiedzy, która umożliwia samodzielne rozstrzyganie spornej materii ze sfery prawnej i teologicznej. Jest to dysponowanie uprawnieniem do dokonywania rozstrzygnięć gdy Koran bądź sunna nie dają jednoznacznej odpowiedzi. Należy podkreślić, że cały okres kształtowania myśli prawnych muzułmańskiej jurysprudencji nazywano okresem „wysiłku rozumowego”.
Początkowo fundamentem był Koran i sunna Proroka. Z czasem następowała dalsza rozbu-dowa systemu prawnego poprzez wprowadzenie dodatkowych źródeł w postaci analogii i konsensusu. Również powszechne było dokonywanie absorpcji wybranych składników porządku prawnego krajów podbitych, oczywiście z odpowiednim usankcjonowaniem tych regulacji w naukach islamu.
Natomiast rola twórców nauki prawa muzułmańskiego sprowadzała się do odgadnięcia zamysłu Allaha, jaki został przekazany bezpośrednio w Koranie i sunnach. A jeśli nie sposób odnaleźć jasnych wskazań określonego zachowania w powyższych źródłach, to określenie sposobów stosowania kijas czy idżma. Wielu uczonych muzułmańskich ma rozbieżne spostrzeżenia i stanowiska odnośnie, już wcześniej przybliżonych, źródeł prawa, ich stosowania oraz wykładni.
Darem od Allaha jest wolność w podejmowaniu decyzji, jednak słaba natura człowieka oraz niemożność przewidzenia konsekwencji własnego postępowania, wielokroć sprowadza go na złą ścieżkę, zatem aby uchronić wiernego przed „nim samym”, uczeni islamscy dokonali usystematyzowania drogi właściwego postępowania.
Teolodzy muzułmańscy posiadali kompetencje do wydawania sądów, będących podstawą do wydawania rozstrzygnięć z zakresu religii i prawa. Z czasem liczba uczonych analizujących prawo rosła. Łączyli się w grupy o określonych poglądach i zaczęli tworzyć „szkoły”. Pierwotnie zespoły myślicieli były anonimowe, a znane były tylko ogóle poglądy jakie reprezentowali. Następnie wyłoniły reprezentantów, z którymi utożsamiane były poglądy a nawet i kreowały nazwy szkół, co zostanie szerzej opisane w dalszej części.
Szkoła hanaficka
Grób Abu Hanifa
w Meczecie Abu Hanify w Bagdadzie, Irak Szkoła wzięła swoją nazwę od uczonego Abu Hanifa (zm. 767 r. n.e.). Jako pierwszy imam opracował on pełną do-ktrynę prawa islamskiego a następnie założył mazhab, czy-li szkołę prawa islamskiego. Uczony skupił wokół siebie wielu uczniów. Wśród nich należy wyróżnić Abu Jusufa i Muhammad Asz-Szajbaniego, dzięki którym szkoła hana-ficka stała się jedną z najpopularniejszych w Arabii.
Abu Hanifa nie był sędzią praktykiem ani nawet nie piasto-wał żadnej oficjalnej funkcji urzędnika. Raczej należałoby określić go jako teoretyka, prawnika – filozofa. Okres w któ-rym rozwijała się jego twórczość można przyporządkować do dynastii Omajjadów. Jednak należy podkreślić, że do-piero za panowania kolejnej dynastii Abbasydów przypadł największy rozkwit szkoły hanafickiej, będący wynikiem pracy samego założyciela oraz jego uczniów.
Aby zrozumieć pierwotną koncepcje, która była myślą prze-wodnią innowacyjnej szkoły prawa muzułmańskiego wpro-wadzoną przez Abu Hanifa, należałoby cofnąć się do okre-su, w którym on sam pobierał nauki.
Nie bez znaczenia jest tu osoba jego nauczyciela, który zaszczepił w nim pewne niestandardowe praktyki – był nim Abi Suleyman (zmarły w 738 r. n.e.). Abi Suleyman, ówcześnie, uznawany był za wybitnego znawcę prawa, szczególnie na terenie Iraku, ale jednocześnie powszechnie wiadoma była jego niewielka znajomość tradycji, czyli hadisów. Zatem trudno się dziwić, iż jego uczeń Abu Hanifa również nie przywiązywał specjalnej uwagi do tego źródła prawa przy rozstrzyganiu kwestii spornych. Dodatkowo należy podkreślić, że uczony był bardzo krytyczny w stosunku do pojawiających się sunn. Był wymagający w zakresie udowodnienia danej tradycji i wielu z nich nie dawał wiary.
Celem Abu Hanifa było usystematyzowanie reguł i zasad jakie funkcjonowały w prawie islam-skim. Przedmiotowe zasady i reguły powinny wywodzić się z podstawowych źródeł prawa islamskiego – przede wszystkim z Koranu i miały służyć do rozwiązywania kwestii prawnych. Jednak pierwszoplanową rolę w rozumowaniu Abu Hanifa odgrywał kijas, czyli stosowanie analogii, w przypadku gdy ani Koran ani sunna nie rozwiązuje konkretnego dylematu, wówczas należy posiłkować się innym, lecz podobnym przypadkiem, który został już należycie zinter-pretowany.
Aby dana analogia mogła być uznana za źródło prawa muzułmańskiego musi spełniać określone warunki. Przede wszystkim musi istnieć kazus wyjściowy. Jednocześnie musi on zawierać interpretację, aby mogła zostać użyta do wykładni innego kazusu. Niezbędny jest również kazus nierozstrzygnięty, który wymaga zastosowania zasady analogii, ponieważ nie odnaleziono jego rozwiązania w dwóch podstawowych źródłach prawa muzułmańskiego – Koranie i sunnie. I dodatkowo oba kazusy, rozstrzygnięty i nierozstrzygnięty, muszą mieć tę samą podstawę prawną.
Istotnym elementem w rozumowaniu uczonego była także opinia własna, czyli raj. W przy-padkach, w których sama analogia nie była wystarczająca i pojawiały się pewne wątpliwości czy rozbieżności w interpretacji, wówczas uczony posiłkował się opinią własną. Bazą dla opinii własnej było rozważenie istoty sprawy przez pryzmat rozważań ex eaquo et bono. Przytoczony sposób rozumowania stał się wizytówką szkoły hanafickiej i został nazwany istihsan. Jest to metoda opierająca się na preferencji, a zatem przewidywała zastosowanie w danej sytuacji przepisu, który w konkretnych okolicznościach byłby odpowiedniejszy a jednocześnie przy wydawaniu wyroku sędziowie powinni kierować się dobrem pojedynczego muzułmanina. Celem stosowania przedmiotowej metody było udoskonalenie analogii. Zatem nie bez przyczyny Abu Hanifowi został przez współczesnych mu nadany przydomek Imama Analogów.
Jednocześnie należy wskazać, że sposób rozumowania istihsan oraz szeroko rozumiana analogia, charakteryzująca hanaficką szkołę prawa w zawoalowany sposób wprowadziła do prawa muzułmańskiego jako jego źródło – raj. Wprowadzenie tak nowatorskiego rozwiązania w postaci opinii własnej, własnego osądu, pozwoliło na uelastycznienie skostniałego systemu wydawania opinii prawnych, które dotychczas były ściśle powiązane z literą Koranu.
Oczywistym jest, że takie rozwiązanie, dla wielu uczonych, było niedopuszczalnym odejściem od pierwotnych metod prawnych. Dlatego też, koncepcja rozpowszechniana przez szkołę hanaficką była wielokrotnie atakowana i dyskredytowana. Podobnie było z samym uczonym Abu Hanifem, który nie jednokrotnie był ofiarą niewybrednych epitetów.
Muhammad asz-Aszafi’i, założyciel szkoły szafiickiej, przyrównał metodologię stosowaną przez hanafitów, do sztuczki kuglarza. Natomiast tradycjonaliści oskarżali szkołę hanaficką o to, że jej działanie doprowadzi, poprzez samowolne odsunięcie pierwotnych źródeł na rzecz subiektywnych własnych opinii, do relatywizowania nieodpowiedniego zachowania, takiego jak cudzołóstwo czy, niedopuszczalne przez zasadnicze źródła prawa islamskiego, nielegalne związki seksualne. Jednak, pomimo tak silnego ataku ze strony innych uczonych, szkoła hanaficka oparła się krytyce. Nasuwa się oczywisty wniosek, że wypracowane metody stanowiły zwarty i solidny fundament, na którym kontynuatorzy Abu Hanifa rozpowszechniali nową myśl prawną.
Najważniejsza rolę w upowszechnieniu szkoły hanafickiej odegrał Abu Jusuf (zm. 795 r.). Wynikało to z funkcji jaką piastował Abu Jusuf za panowania Kalifa Haruna ar-Raszida z rodu Abbasydów. Uczonemu została powierzona rola głównego sędziego Kalifatu. Należy wspomnieć, że wyróżniał się znajomością niezliczonych subtelności prawa muzułmańskiego, a dodatkowo był wyjątkowo inteligentny i pomysłowy.
Ze względu na wymienione przymioty powierzone zostało mu zadanie wyznaczenia sędziów na dane regiony państwa muzułmańskiego. Pełniona funkcja umożliwiła Abu Jusufowi na obsadzenie stanowisk swymi uczniami, co pozwoliło na rozprzestrzenienie nauk swego mistrza. Podczas pełnienia swych obowiązków stworzył wybitne dzieło prawne ówczesnej Arabii, była to księga podatków Kitab al-charadż. Był to zbiór przepisów prawnych i zasad postępowania z zakresu dochodów państwa i podatków.
Trzeba zaznaczyć, że kodyfikacja przepisów państwa, z okresu wciąż kształtującego się państwa muzułmańskiego, nie była zadaniem łatwym. Uczony musiał pogodzić przepisy wynikające z religii islamskiej oraz realia życia społeczności arabskiej z końca VIII wieku. Księga przetrwała do naszych czasów i jest nieocenionym źródłem wiedzy o ówczesnym systemie prawnym, podatkowym oraz obrazowo ilustruje relacje społeczne i proste życie mieszkańców średniowiecznej Arabii.
Drugim najbardziej uznanym propagatorem szkoły hanafickiej, obok Abu Jusufa, był Muhammad ibn al-Hasan asz-Szajbani (zm. 805 r.). Uczeń wielu mistrzów. Nauki pobierał u Abu Hanify, gdzie poznał metodę uwzględniająca opinię własną – raj, wiedzę na temat tradycji, czyli sunn Proroka, pogłębiał pod okiem założyciela konkurencyjnej szkoły malikickiej – Malika ibn Anasa. Był również uczniem Abu Jusufa. Wszechstronne wykształcenie i szeroka wiedza prawnicza, zdobywana pośród mistrzów reprezentujących różne szkoły prawa, często będących w konflikcie metodologicznym, zaowocowały dość umiarkowanymi poglądami. Sam asz-Szajbani określał się jako zwolennik szkoły hanafickiej i jej spekulatywnej zasady preferencji, jednak trzeba zaznaczyć, że często korzystał ze zbiorów tradycji Proroka – hadisów. Uczony był autorem wielu dzieł z zakresu prawa muzułmańskiego. Należy wyróżnić Wielką Księgę Dróg Postępowania Kitab as-sijar al-kabir, która zawierała elementy islamskiego prawa narodów, oraz Księgę Podstawową o Gałęziach Prawa Kitab as-asl fi’l-furu.
Docelowo szybki rozwój wpływów szkoły hanafickiej sprawił, że stała się dominującym nurtem prawnym. Uzyskała przeważającą większość w szczególności na Wschodzie Arabii. Dzięki tak silnemu spopularyzowaniu szkoły hanafickiej odgrywała istotną rolę w późniejszym okresie. Stała się urzędową szkołą prawa muzułmańskiego w Imperium Osmańskim. Nawet dziś zajmuje silną pozycję nie tylko w Turcji, Syrii, czy Iraku, ale także idee głoszonych przez nią nauk odnajdujemy na Dalekim Wschodzie: Afganistanie, Pakistanie, Indiach, Chinach.
Szkoła malikicka
Malik ibn Anasa Uchodzi za tzw. historyczną szkołę prawa Medyny. Została założona przez praktykującego sędziego Malika ibn Anasa (zm. 795 r.). Jako praktyk, sty-kający się z różnymi przypadkami prawnymi w toku rzeczywistych problemów procesowych i prawnych, jakie pojawiały się podczas wykonywanej pracy, podejmując trud wyjaśniania kazusów prawnych w oparciu o posiadaną wiedzę oraz doświadczenie, z czasem zaczął gromadzić wokół siebie uczniów.
Istotnym aspektem budowania nowej nauki prawa muzułmańskiego był element opierający się na tra-dycjach społeczności medyńskiej. W tym miejscu należałoby przypomnieć jaką rolę odgrywała Medy-na w czasie wystąpienia Mahometa. Miasto było siedzibą tradycji Proroka i jego działalności prawo-dawczej. Jednocześnie trzeba tu zaznaczyć, że wiele przepisów wynikających z prawa zwyczajo-wego Medyny zostało usankcjonowane jako sunna.
Nie będzie nadużyciem stwierdzenie, że szkoła malikicka czerpała garściami z tradycji mie-szczańskiej. Jednakowoż przedmiotowe prawo zwyczajowe. nie charakteryzowało się rygorystycznym tradycjonalizmem. Głównymi filarami nowo kształtującego się muzułmańskiego systemu prawnego był oczywiście Koran, lecz również sunna i urf – zwyczajowe prawo Medyny. Na wymienionych fundamentach Malik ibn Asan rozwijał wykładnie i przepisy prawa, przede wszystkim mając na uwadze aktualne potrzeby społeczności muzułmańskiej. Istotne jest to, że poprzez praktykę prawniczą wciąż obcował z realnym życiem swego miasta, jakie toczyło się poza teoretyczno-filozoficznymi traktatami uczonych prawników.
Aby zrozumieć wagę jaką w szkole malikickiej przykładano do miejskich tradycji i praw Medyny, należy przybliżyć postać założyciela. Mistrz, w przeciwieństwie do innych fundatorów szkół prawa islamskiego, nigdy nie pobierał nauk poza miastem, z którego pochodził, czyli Medyny. Właściwie nigdy nie opuścił Medyny, nie licząc pielgrzymek do Mekki. Silne przywiązanie do miejsca oraz brak potrzeby do podróżowania do innych miast wynikał z przekonania, że Medyna posiada przewagę nad innymi centrami religijnymi, gdyż jedynie w tym wyjątkowym miejscu, cała generacja żyjąca w czasach proroka mogła przekazać kolejnej generacji relację o życiu i uczynkach Mahometa.
Właśnie ta okoliczność czyniła miasto wyróżnionym na tle pozostałych, gdyż w nich łańcuch przekazicieli kończył się na towarzyszach proroka. Zatem poszukiwanie w innych miastach wiedzy, według Malika, było tylko oddaleniem się od jej źródła. Jak już wspomniano, malikicka doktryna opierała się, w istotnym stopniu, na przekazach mieszkańców Medyny, ale jednocześnie istotną rolę odgrywała, oczywiście poza Koranem, tradycja – hadith.
W tym miejscu należy wyjaśnić, że Malik odróżniał przekazy prawne od tradycji. Twierdził on, że przekazywana w Medynie praktyka prawna (amal) posiada wyższą rangę, w gradacji źródeł prawa muzułmańskiego, niż hadith. W rzeczywistości ten pogląd pochodził od nauczyciela Malika – uczonego Abi Ab-darrahmana (zm. 753 r.). Przedmiotowe założenie zwane jest „jeden do jednego”. Zatem przedmiotowe założenie, w sposób naturalny zaowocowało przekonaniem, że wiedza bezpośrednio pozyskana u źródła, czyli pochodząca od samego proroka, a potwierdzona przez olbrzymią rzeszę mieszkańców Medyny i przez nich praktykowana, miała dużo silniejszy walor autentyczności niż większość tradycji – hadith.
Naturalną konsekwencją było przyznanie przekazom statusu nieomylności i prawdziwości, ponieważ zostało potwierdzone przez tak wielu towarzyszy, iż nie sposób podważyć ich prawdziwości. Ów status określano mianem mutawatir. Jednocześnie trzeba zaznaczyć, iż niewielu hadithom status ten został przyznany.
Zważywszy na taką postawę, oczywistym wydaje się bardzo sceptyczny stosunek Malika do, nawet uznanych, hadithów, i do wielu z nich nie stosował się, nawet gdy nie było podstaw by uważać ich za nieautentyczne. Przedmiotowa postawa prowadziła do częstych konfliktów pomiędzy prawnikami o rolę i miejsce amal, czyli przekazywanej medyńskiej praktyki prawnej, ponieważ znakomita większość uczonych była zdania, że hadith ma przed nią pierwszeństwo. To budziło poważny sprzeciw stronników Malika ben Anasa.
Malikicki paradygmat wprowadzał założenie, że sam prorok zaadaptował wiele praw przedislamskich miasta Medyny w poczet praw nowo głoszonej religii, co przez jego towarzyszy zostało w późniejszym czasie uznane za sunnę. W opozycji do takich założeń stało wielu mistrzów pozostałych szkół prawa muzułmańskiego. Twierdzili oni bowiem, że w przeciwieństwie do hadithów, amal jest ograniczony terytorialnie i w rzeczywistości jest to tylko uwarunkowana miejscowo idżma (uznanie przez wszystkich żyjących w danym czasie uczonych konkretnej reguły za obowiązującą).
Na uzasadnienie takiego stanowiska, wskazuje brak ujęcia przekazań medyńskiej praktyki prawa, jako jednego z czterech fundamentów islamskiego systemu prawnego wypracowanych w oparciu o klasyczną doktrynę usul al-fiqh, czyli naukę o początkach, źródłach i zasadach, na których oparta jest muzułmańska nauka prawa. Pomimo tak silnego przywiązania do tradycji prawnej Medyny, nie można Malika ben Anasa postrzegać jednowymiarowo. Jego twórczość jako propagatora nowej szkoły nie ograniczała się wyłącznie do kazuistycznej wykładni prawa obowiązującego w swoim mieście.
Trzeba podkreślić, że głównym celem mentora malikickiej szkoły było ujednolicenie muzułmańskiego systemu prawnego, w oparciu o monolityczne reguły prawne, mające oczywiście, swe fundamenty w medyńskim prawie zwyczajowym. Zatem, uzasadnionym będzie, określenie go mianem pierwszego uczonego, który podjął trud usystematyzowania islamskiego prawa.
Jego dzieło, będące efektem tych prac, to księga prawna Udeptana Ścieżka Al – Muawatta, która przetrwała do współczesnych czasów. Nie można jej traktować jako kodeks prawny, gdyż nim nie jest. Jest to bardziej usystematyzowany zbiór przepisów, reguł oraz materiałów niezbędnych do sporządzenia takiej kodyfikacji. Składa się ona z ponad siedemnastu tysięcy tradycji, które zostały przez Malika uznane za istotne.
Dodatkowo dokonał on ich uporządkowania w rozdziałach, biorąc pod uwagę kryterium przedmiotu jakiego dotyczą. Elementem, który wyróżnia przedmiotowy tekst, to prywatny komentarz autora do zebranych materiałów. Pojawia się on po każdym rozdziale, a zawiera uwagi z zakresu zwyczajów obowiązujących, w przedmiotowym zakresie, w Medynie.
Własny komentarz do obowiązujących reguł prawnych, może wskazywać na nawiązanie do szkoły hanafickiej, jednak od takich sympatii odżegnuje się Malik. W celu odróżnienia własnej szkoły od hanafickiej, wskazuje przede wszystkim na niechęć w stosunku do rozpatrywania hipotetycznych sytuacji prawnych, co było powszechne wśród zwolenników szkoły hanafickiej. Twierdził, że kluczem do poprawnego rozwiązania problemu prawnego, z którym się mierzą prawnicy, leży w doświadczeniu, które zostało zdobyte podczas poszukiwania rozwiązań rzeczywistych kazusów, gdyż należy zadawać pytania o to się dzieje, a nie o to co się nie zdarza.
Jednakże jest jeszcze jeden element wskazujący na pewną zbieżność obu szkół. Otóż zarówno doktryna malikicka jak i hanaficka przewidywały, w przypadku gdy Koran i sunna proroka nie wskazywały jednoznacznie rozwiązania zagadnienia prawnego, wykorzystanie elementu spekulatywnego. Choć należy zaznaczyć, że u malikitów miał on dużo słabsza pozycję niż u zwolenników Abu Hanifa. Opinia własna, w rozumowaniu Malika ibn Asana, była stosowana w przypadku ostatecznej konieczności.
W oparciu o wypracowane własne metody rozumowania, określił on z czasem zasadę prawna zwaną istislah. Odnajdujemy, tu również, pewne pokrewieństwo pomiędzy szkołami. Choć Malik odcina się od wszelkich podobieństw, gdyż, w przeciwieństwie do hanifickiej zasady preferencji istihsan, istislah miało na celu korzyść ogółu społeczności islamskiej, a nie pojedynczej jednostki, jak miało miejsce u oponentów.
Co ciekawe, w dzisiejszej literaturze naukowej analizującej szkoły prawa islamskiego z okresu pierwszych wieków hidżry, pojawiają się o odmienne opinie. Otóż, według Josepha Schachta, jest to, tak naprawdę, ta sama metoda badawcza, różniąca się nazwą a nie rzeczywistym, odmiennym wnioskowaniem. Trzeba też wspomnieć, że pojęcie interesu publicznego czy szeroko rozumianego dobra społecznego, nie jest zarezerwowane wyłącznie dla szkoły malikickiej, stanowi wytyczną, w każdej z sunnickich szkół prawa muzułmańskiego przy wykładni obowiązujących przepisów prawa islamskiego.
Istislah, to nie jest jedyna zasada prawna, którą uczony studiował, drugą była zasada zgodności – idżma. Przedmiotowa zgodność, co do danego zagadnienia prawnego, była orzekana przez towarzyszy proroka osiadłych w Medynie, którzy w późniejszym czasie po jego śmierci, pełnili pewien rodzaj rady, organu konsultacyjnego, który doradzał kalifowi w zakresie zagadnień prawnych. Wydanie opinii, w zakresie konkretnego problemu przez radę, było wiążące dla całej społeczności Medyny.
Stanowisko rady, z czasem, nabierało znaczenia na miarę nieomylnej i jedynie słusznej wykładni zagadnienia prawnego, i z taką mocą, rozprzestrzeniało się na całą społeczność muzułmańską. Tu trzeba zaznaczyć, że na zasadzie analogii – kijas, w innych miastach lokalne zwyczaje czy prawa, nie będące w sprzeczności z podstawowymi źródłami islamu, a wręcz stanowiące jego uzupełnienie, podobnie jak w Medynie, wchodziły w podstawowy kanon przepisów prawnych. A z czasem również przenikały do ogółu muzułmanów.
Szkoła Malika ibn Anasa została przyjęta głownie na zachodzie i w północnej części Afryki. Możemy wskazać, że szkoła malikicka największą popularność zdobyła na terenie Maghrebu.
Szkoła szafiicka
Muhammad ben Idris Asz-Szafi’i Druga, pod względem znaczenia w świecie arab-skim, po hanafickiej szkoła prawa muzułmańskie-go. Myśl przewodnia, została oparta na naukach i pracach wybitnego, nawet na tle pozostałych fun-datorów szkół prawnych, pochodzącego z plemie-nia Kurajszytów, podobnie jak Mahomet, prawnika
Muhammada ben Idris Asz-Szafi’iego (zm. 820 r.). Już na wstępie należy zaznaczyć, że jego twór-czość, zdeterminowała poglądowo i interpretacyjnie wszystkie funkcjonujące szkoły prawa islamskiego, a określone w niej dyrektywy, dotyczące systema-tyki prawa islamskiego, stanowią fundament do dnia dzisiejszego.
Asz-Szafi’i był wszechstronnie wykształconym pra-wnikiem. Pobierał nauki o najznakomitszych znaw-ców prawa. W Medynie uczęszczał na wykłady do Malika ben Asana, twórcy szkoły malikickiej. Był również słuchaczem na wykładach szkoły hanafickiej, między innymi u bliskiego ucznia Abu Hanify, uczonego asz-Szajbaniego.
Dzięki posiadanej wiedzy, pozyskanej praktycznie u źródła obu szkół, miał możliwość spojrzenia, na głoszone doktryny, z szerszej perspektywy. Kiedy uczony rozpoczął drogę nauczania, sam siebie określał jako zwolennika szkoły malikickiej. W późniejszym okresie, kiedy osiadł w Kairze, zaczął odżegnywać się od doktryny głoszonej przez malikitów, by finalnie zająć stanowisko pośrednie.
Ugruntowana wiedza, a przede wszystkim umiarkowane poglądy i daleko idąca rozwaga w formułowaniu myśli, pozwoliły na zajęcie stanowiska pomiędzy szkołą hanaficką a malikicką, czyli pomiędzy opinią własną i metodą preferencji, a tradycjonalizmem.
Rozjemczy charakter poglądów asz-Szafi’iego zaowocował doktryną. Jednak aby zrozumieć myśl Asz-Szafi’iego, należy przybliżyć jego postrzeganie prawa islamskiego jako całości. Przede wszystkim twierdził, że nie wynika ono z działalności człowieka, lecz zostało objawione przez boga i przez to posiada przymioty boskie. Zatem, właśnie ze względu na swe nadzwyczajne pochodzenie, jest wielokroć poza percepcją ludzką, stąd w pewnych kwestiach, może być nie do końca zrozumiałe i oczywiste. Uczony, posługując się narzędziami charakterystycznymi dla własnej nauki, czyli szeroko rozumianą wstrzemięźliwością w stosunku do, nawet uznanych za autentyczne,
hadithów jak i do wszelkich innych źródeł prawa muzułmańskiego, które zostały sformułowane bądź uznane przez pozostałe szkoły, wypracował własny wzór źródeł prawa islamskiego.
W swoim Traktacie
Ar-Risala, usystematyzował swoje dotychczasowe osiągnięcia naukowe i dokonał kwalifikacji usul al-fiqh wa-furu’uha, czyli „zasad nauki prawa i jej gałęzi”.
Muzułmańska jurysprudencja asz-Szafi’iemu zawdzięcza czteroźródłowy genezę prawa muzułmańskiego. Wyszczególnił, jako zasadnicze korzenie prawa: Koran, sunnę,
kijas, czyli analogię, oraz
idżmę, czyli zgodność opinii. Swoje zadanie widział, przede wszystkim, w uporządkowaniu źródeł, by stworzyć stabilne fundamenty do dalszych prac naukowych. W zakresie elementu bazowego religii muzułmańskiej, podobnie jak pozostali uczeni, nie podważał roli i autorytetu Koranu, ale zdarzały się przypadki, gdy musiał on ustąpić pierwszeństwa tradycji. Zatem sunna proroka cieszyła się jego wielkim uznaniem. Według opinii myśliciela, tradycja nie była jednym ze źródeł posiłkowych, jak analogia czy konsensus, lecz miała tę samą estymę co Koran. Ze względu na tak wysoką wartość, jaką w jego przekonaniu miały hadisy, zyskał sobie przydomek „Mistrza Tradycji”.
Znamiennym jest jego stwierdzenie, że jeśli kiedykolwiek coś powiedział, bądź zrobił, ustalił jakąkolwiek regułę, jeśli byłyby to stanowiska sprzeczne z tym, co przekazał prorok Mahomet, wówczas niech obowiązuje to co prorok powiedział, a jednocześnie stanie się to również i opinią asz-Szafi’iego. Hadisom, które były dobrze udokumentowane i nie budziły najmniejszych wątpliwości co do ich autentyczności, ten wybitny prawnik dawał wręcz wymiar boski i stawiał na równi z Koranem.
Co ciekawsze, gdy pojawiał się konflikt pomiędzy Koranem a sunną, gdy stanowiska nie były tożsame względem konkretnego problemu, a sunna pojawiła się później w czasie, wówczas zapis koraniczny musiał ustąpić sunnie pierwszeństwa. Trzeba jednak podkreślić, że były to dość odważne posunięcia i nie spotkały się z wielkim entuzjazmem współwyznawców. Należy zaznaczyć, że to nie jedyny przypadek rozbieżności doktryny szafiickiej, gdyż z jednej strony przewidywał pewne ustępstwa na rzecz koncepcji opinii własnej, raj, głoszonej przez szkołę hanaficką, ale jednocześnie w innym aspekcie swej teorii przedstawiał stanowisko, że ponad wszystko tradycja.
Uczony przewidywał w muzułmańskim systemie prawnym, również w swej doktrynie, miejsce na samodzielne podejmowanie decyzji, w nawiązaniu do raj szkoły hanafickiej, lecz opinia własna musiała opierać się na zasadniczych fundamentach prawa islamskiego, takich jak Koran i sunna, a przede wszystkim musiała być z nimi w zgodzie. Interesujące jest jego podejście do
idżmy, czyli zgodności opinii, jako odrębnego i bazowego fundamentu prawa muzułmańskiego.
Stanowisko asz-Szafi’iego w tej kwestii sprowadza się do stwierdzenia, że skoro społeczność muzułmańska jako całość, przyjmuje pewne rozwiązanie, oznaczać to musi, że ono pochodzi od Boga, bo gdyby było inaczej, nie doszłoby do konsensusu. Zatem, to właśnie ta jednomyślność stanowi o tym, czy dane rozwiązanie jest słuszne czy też błędne. Stąd też uznanie przez mistrza szkoły szafiickiej
idżmy, jako zasadniczego źródła prawa muzułmańskiego.
Trzeba w tym miejscu podkreślić, co asz-Szafi’i rozumie pod pojęciem
idżma – otóż jednoznacznie nasuwa się spostrzeżenie, że traktuje konsensus, w danej spornej kwestii, w wymiarze ogólnospołecznym. Zatem jest to odmienne postrzeganie od pozostałych prawników, gdzie wydawanie zgodnych opinii, tworzących
idżmę, dotyczy tylko uczonych, żyjących w danym czasie. Przy osobie asz-Szafi’iego, trzeba też wspomnieć o dziele, którego autorstwo przypisywane jest jemu, jednak prawdopodobnie uporządkowania i spisu jego spostrzeżeń dokonali uczniowie, a jest to
Księga Matka Kitab al-umm. Jest to bardzo obszerne dzieło, gdyż obejmuje około siedmiu tomów i stanowi istotne źródło informacji o ówczesnym islamie, zarówno o jego religii, prawie, jak i społeczności.
Należy wspomnieć o osobliwej formie w jakiej zostało spisane. Otóż, jest to cykl traktatów zapisanych w formie dialogu pomiędzy uczonym a jego adwersarzami. Bez wątpienia najwybitniejszym osiągnięciem naukowym asz-Szafi’iego, było usystematyzowanie źródeł prawa muzułmańskiego i stworzenie podwalin dla islamskiej jurysprudencji na następne stulecia. Wypracowane przez uczonego
usul al-fiqh zostały zaakceptowane i uznane przez wszystkie szkoły prawa, zmieniając jedynie gradację ważności źródeł – wszystkich poza Koranem, gdyż ten uważany był za oczywiście najważniejszy. Jednocześnie trzeba wskazać, że działania uczonego nadały zupełnie nowy wymiar i znaczenie analogii i zgodności opinii, przeniosły je z wybiórczego traktowania przez indywidualnych mistrzów na szerokie wody całej społeczności muzułmańskiej. Szkoła szafiicka opanowała głównie Bagdad oraz północno-wschodni teren Iranu.
W Egipcie prawie całkowicie wyparła szkołę malikicką. Szeroko rozpowszechniła się na terenie dawnego Hidżazu. Współcześnie szkoła szafiicka cieszy się dużą popularnością, w szczególności, na terenie dawnych muzułmańskich republik radzieckich. Obecnie jest szkołą dominująca na terenie Indonezji szczególnie w kwestiach dotyczących obrządku religijnego i prawa umów.
Szkoła hanbalicka
Muhammad ben Idris Asz-Szafi’i Protoplastą ostatniej z czterech sunnickich szkół prawa był
Ahmad ibn Hanbal (zm. 855). Szkoła hanbalicka charakteryzuje się silniejszym oddzia-ływaniem rygorystycznych tradycjonalizmów i wła-śnie czerpiąc z tych zasad, sięga do poglądów, ja-kie reprezentował ibn Hanbal.
Ibn Hanbal, podobnie jak pozostali uczeni, był gruntownie wykształcony. Pobierał nauki w wielu centrach religijnych ówczesnego państwa muzuł-mańskiego, między innymi u asz-Szafi’iego zgłębiał wiedzę z zakresu źródeł i gałęzi prawa. Jednak, co znamienne, ibn Hanbal nie należał do kręgu ani sympatyków, ani kontynuatorów szkoły szafiickiej. Obrał własną drogę.
Według wyznawanych przez teologa zasad, tylko Koran i zawarte w nim wskazówki stanowiły jedyny, prawdziwy i nieodwołany fundament do budowy systemu prawnego.
Drugim elementem podstawy tego systemu była sunna proroka. Sprzeciwiał się przyznawaniu analogii czy zgodności opinii, tak wysokiej rangi źródła prawa muzułmańskiego, jaką posiadały dwa pozostałe fundamenty. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że ibn Hanbal był wybitnym znawcą tradycji i oficjalnie zwano go „tradycjonalistą” –
muhhadith.
Rygorystyczne podejście do źródeł prawa nie pozostawiało wątpliwości, że nie widział on możliwości uznania poszerzenia katalogu źródeł prawa. W przedmiotowej kwestii, zgodność opinii –
idżma, przez uczonego nie była w ogóle tratowana jako jeden z fundamentów prawa muzułmańskiego. Twierdził, że jest zaledwie potwierdzeniem jednogłośnego zrozumienia i znajomości Koranu i tradycji proroka.
Teolog również nie zaliczał raj do katalogu źródeł prawa. Jako jedyny uczony, z odłamu sunnickiego, również nie akceptował analogii jako jednego z korzeni prawa. Uważał, że wprowadzenie komentarzy do nass i traktowanie ich jako równoważne źródło prawa, może prowadzić do nadużyć, a w konsekwencji, do wypaczenia przekazanego objawienia.
Hanbalici, w przeciwieństwie do zwolenników szkoły szafi’ickiej, twierdzili, iż boskie obajwienie w postaci Koranu i sunny proroka nie pozostawia żadnych niedomówień. Jest w pełni klarowne i nie pozostawia miejsca wyznawcy na własne przemyślenia. Zatem pogląd zwolenników tradycyjnej szkoły hanbalickiej na cały proces
idżtihad, sprowadza się do poszukiwania odpowiedniego wersu Koranu bądź odpowiedniej sunny, które pozwolą na orzeczenie rozstrzygnięcia w danej sprawie.
Największym osiągnięciem uczonego jest Musnad. Jest to dzieło zawierające zbiór tradycji, które zgromadził sam uczony i zawiera ich około osiemdziesięciu tysięcy. Trzeba jednak zaznaczyć, iż podczas kolekcjonowania hadithów, uczony nie wypracował żadnej metodologii weryfikacji ich autentyczności, zatem ich prawdziwość budzi poważne wątpliwości.
Ciekawym spostrzeżeniem, w przedmiotowym zakresie, dzieli się z nami Diana Zacharias. Otóż, wyjaśnia ona przyczynę tak niefrasobliwego podejścia do rzetelności zebranych tradycji w dość prosty sposób, według niej, w okresie pracy tradycjonalisty ibn Hanbala, nie została jeszcze wypracowana krytyczna metoda analizy sunny proroka, mająca na celu eliminację fałszywych hadithów.
Szkoła hanbalicka, mimo niewielkiej liczby zwolenników, weszła do kanonu sunnickich klasycznych szkół prawa. Jak już wcześniej wspomniano, usystematyzowania nauk ibn Hanbala, dokonali jego uczniowie, a doktryna w pełni ukształtowała się dopiero pod koniec IX wieku n.e. Finalnie, przyjęli konsensus, jako jedno ze źródeł prawa, natomiast analogię, czyli kijas, uznali jako jedną z istotnych i rozpoznanych zasad, lecz nie przyznali statusu źródła prawa.
Trzeba zaznaczyć, iż w naukach szkoły hanbalickiej nastąpiły poważne zmiany w XIV wieku. Uczony Taqiaddin ibn Taimiya (zm. 1327 r.) dokonał pewnych uściśleń. W wyniku jego działań, pozycja konsensusu została zmniejszona, a jego szerokie spektrum stosowania uległo silnemu zawężeniu, natomiast wzmocniła się pozycja analogii –
kijas. Uczony wskazywał na konieczność usystematyzowania, jednak już jako źródło prawa, i powszechniejszego jej praktykowania.
W XVIII wieku ruch wahhabicki sięgnął po założenia doktryny hanbalickej, która została dopracowana w okresie średniowiecza przez ibn Taimiya. Trzeba zaznaczyć, że wahhabici zdominowali Półwysep Arabski, a konserwatywna szkoła hanbalicka stała się dominującą szkołą prawa w Arabii Saudyjskiej. Możemy również odnaleźć jej oddziaływanie w rejonach Zatoki Perskiej, Bagdadzie, Damaszku, a w zasadzie to wszędzie tam gdzie swoje wpływy ma Arabia Saudyjska.
Zakończenie
Ukształtowanie się nowego, wielkiego imperium muzułmańskiego, które w wielu aspektach kulturalnych i prawnych było niejednolite, wymusiło konieczność wprowadzenia fundamentu jaki by pozwolił zjednoczyć tę strukturę oraz pozwolić jej sprawnie funkcjonować.
Za bazę przyjęto jednolity system sprawiedliwości. Celem było całkowite ujednolicenie szariatu, jako prawa jedynego i dominującego w imperium. Poświecono na ten cel potężne środki i wysiłek wielu uczonych. Scalenie w spójną całość praktyki i teorii prawa zarówno w aspektach religijnych, władzy politycznej jak i w systemie sprawiedliwości wymagało pracy pokoleń.
Jednolity system funkcjonował nawet sprawnie, pomimo wielokulturowości i rozłamów ideolo-gicznych. Trzeba zaznaczyć, że również nurty religijne, które dokonały secesji od trzonu sunnickiego, respektowały, a częstokroć nawet stosowały normy wypracowane przez konserwatywne szkoły prawa muzułmańskiego. Prawo muzułmańskie stanowiło spoiwo, które połączyło w jeden zwarty blok muzułmańską tożsamość. Istotnym czynnikiem, w tym procesie, był charakter i założenia pierwotne, mające na celu ochronę interesów grupy nawet kosztem dobra jednostki. Jak mówi jeden z hadisów Proroka: „Najlepszym z ludzi jest ten, który najbardziej służy innym ludziom”, stawiając tym samym wspólnotę ponad jednostkę.
Małgorzata Samojedny
*
© 2004-2011 
==>> WPROWADZENIE
Wersja do druku
Góra