Religioznawstwo
Zagadnienia Religijne
Europa Pogańska
Azja
Hinduizm i odłamy
Judaizm i odłamy
Chrześcijaństwo i odłamy
Islam i odłamy
Afryka
Ameryka
Australia i Oceania

Talmud - Powstanie Miszny

Powstanie Miszny
Przemiany, do jakich doszło po zburzeniu przez Rzymian Jerozo­limy i wraz z nią świątyni jerozolimskiej, centralnego miejsca kultu judaizmu, doprowadziły do reorganizacji życia religijne­ go Żydów i powstania ideologii, która pozwoliła je odrodzić. Walnie przyczynili się do tego uczeni żydowscy zwani mędrcami (hebr. chachamim) lub rabinami. Oni byli twórcami pism religijnych nazywa­nych rabinicznymi, które nie posiadają cech literackich, ponieważ są przede wszystkim kompilacją sentencji przekazywanych wcześniej ustnie.

Cechuje je na ogół anonimowość, chociaż przy dyskutowanych kwestiach powo­łują się na autorytety poszczególnych rabinów, przytaczając ich poglądy. Dostrzega się w nich dwa nurty: egzegetyczno-homiletyczny oraz prawno-ideologiczny. Pierwszy dominuje w omawianych wcześniej targumach oraz w midraszach, drugi natomiast w Talmudzie i uzupełniającej ją Tosefcie.

Napisana po hebrajsku i aramejsku literatura talmudyczna pozo­stanie w centrum naszej uwagi, ponieważ oddziaływanie jej na judaizm było tak silne, iż pod jej wpływem przybrał on specyficzny rys i nazwany został judaizmem talmudycznym (rabinicznym).

Talmud podobnie jak Biblia jest jednocześnie źródłem poznania ju­daizmu na różnych etapach jego rozwoju oraz środkiem przekazu świę­tych tradycji następnym pokoleniom wyznawców judaizmu. Sam ter­min talmud został przyjęty do języka polskiego z hebrajskiego.

Hebraj­skie słowo talmud ma kilka znaczeń: po pierwsze, oznacza naukę, nauczanie, lekcję, studiowanie, a następnie Torę ustną (hebr. Tora szebeal-pe) - objawioną naukę, otrzymaną w starożytności, według trady­cji biblijnej, od Boga przez Izraelitów i przekazywaną przez wyznaw­ców mozaizmu do końca I wieku n.e. ustnie, a następnie utrwaloną na piśmie w Misznie, Tosefcie, Gemarze, midraszach halachicznych i hagadycznych. W ten sposób Torę ustną rabini przygotowali do stałego dal­szego przekazu. O pracy tej w odniesieniu do jednego z najwybitniej­szych tannaitów, Akiwy ben Josefa, tak napisano w Awot deRabbi Natan (rozdz. 18):

Rab. Akiwa [zm. 135] był jak pracownik, który wziął swój kosz i wyszedł na zewnątrz. Znalazł pszenicę i włożył ją do niego; znalazł jęczmień i włożył go do niego; znalazł żyto i włożył je do niego; znalazł soczewicę i umieścił ją w nim. Gdy wrócił do domu, odłożył pszenicę oddzielnie, jęczmień oddziel­ nie, ziarna do ziaren. Rab. Akiwa uczynił podobnie, dzieląc całą Torę na kręgi.

Terminu talmud używa się w ścisłym znaczeniu jako nazwy własnej na oznaczenie dzieła rabinów amoraitów (aram. amora = dyskutują­cy), tzw. Gemary (od aram. gamar = dopełnić), powstałego niezależnie od siebie w dwóch ośrodkach - w Palestynie w III-IV wieku i Babilonii w III-V/VI wieku, stąd nazwy: Talmud palestyński, zwany niekiedy jero­zolimskim, i Talmud babiloński.

W szerszym znaczeniu - w takim będzie ono używane dalej - talmud oznacza Misznę i Gemarę jako jedno dzieło.

Miszna, będąca dziełem rabinów tannaitów (aram. tanna = powta­rzający), stanowi zbiór praw i zwyczajów społeczności żydowskiej zawar­tych w wypowiedziach ponad stu nauczycieli, lecz nie jest kodeksem, ponieważ w wielu kwestiach przytacza odmienne opinie uczonych.  Opi­suje także funkcjonowanie teokratycznego państwa Izraelitów ze wszyst­kimi instytucjami publicznymi: świątynią, kapłaństwem, ofiarami, san­hedrynem itp.  Zawiera ponadto opowiadania i interpretacje Pism świę­tych.

Materiał ten, mimo wcześniejszego zakazu utrwalania go na piśmie, na mocy decyzji rabinów został zapisany. Dokonano tego w języku późnohebrajskim zwanym misznaickim. Stanowi on rdzeń talmudycznej trady­cji. Zbierało ją i utrwalało na piśmie sześć generacji tannaitów. Mieli oni poprzedników w okresie pretannaickim (od II wieku p.n.e. do 20 roku n.e.), choć niewiele potrafimy powiedzieć o ludziach, którzy zainicjowali ówczesne przemiany w judaizmie. W pierwszym rozdziale traktatu misznaickiego Pirke awot wspomniano tylko niektórych z nich.

Tradycja zapa­miętała imię Antygona z Socho, uważając go za ucznia Szymona Spra­wiedliwego. W dziele Awot deRabbi Natan napisane jest, że Antygon doczekał się dwóch uczniów - Cadoka i Boetusa, ale nie wiadomo, czy można polegać na tej informacji.  Dalsze dzieje przekazu tradycji w juda­izmie łączone są z tzw. pięcioma parami (hebr. zugot) uczonych żydow­skich.

Miszna utrzymuje, że wyszczególnione imiennie osobistości, stano­wiące owe pary, to nasi, książę (tytuł zaczerpnięty z odnowicielskiej wizji Ezechiela wyłożonej w ostatnich rozdziałach Księgi Ezechiela), przywód­ca sanhedrynu i całej teokratycznej wspólnoty żydowskiej, oraz jego za­stępca zwany aw beit din (przewodniczący sądu), i dodaje, że obaj byli faryzeuszami.

Pozostaje to jednak w sprzeczności z przekazem zawartym w pismach Józefa Flawiusza i Nowego Testamentu, z których wynika, że faktycznym przywódcą sanhedrynu był sam arcykapłan. Dlatego wydaje się, że osoby tworzące owe zugot to przywódcy stronnictwa faryzejskiego, którym w czasach rabinicznych (II w. n.e.) przypisano funkcje prze­wodniczących sanhedrynu.  Pary te tworzyli:

1. Jose ben Joezer i Jose ben Jochanan (okres wojen machabejskich)
2. Jehoszua ben Perachia i Mattai (lub: Nittai) Arbelijczyk (czasy Jana Hirkana I)
3. Jehuda ben Tabbaj i Szimon ben Szetach (czasy Aleksandra Janneusza i Aleksandry Salome)
4. Szemaja i Abtalion (czasy Jana Hirkana II)
5. Hillel i Szammaj (czasy Heroda Wielkiego i początek ery chrześcijań­skiej: lata trzydzieste p.n.e - 10 r. n.e.).

Z nich najlepiej znana jest ostatnia para, o której kilkakrotnie wzmian­kuje Miszna. Po nich następują kolejne pokolenia tannaitów:

1. Pierwsze przypada na lata 20—40 n.e. Nasim był wówczas Gamaliel (I) Starszy, który kontynuował tradycje szkoły Hillela (przedsta­ wiany jest jako jego wnuk). Jemu po raz pierwszy przyznano tytuł Rabban - Nasz Mistrz, którym w Misznie obdarzono tylko czterech uczonych żyjących w latach 40-150 n.e., pełniących funkcje przewod­niczących sanhedrynu. Niektórzy nazywali go nawet Rabbenu ha-Kadosz - Nasz Święty Mistrz.

2. Druga generacja obejmuje lata 40-80. Na nie przypada powstanie prze­ciw Rzymianom (66-70). W czasie jego trwania Szimon ben Gamaliel, pełniący funkcję nasiego, zabiegał o pokój poprzez ugodę, do czego bezskutecznie nakłaniał Żydów powstańców, skrajnie nastawionych do Rzymian. Do tego pokolenia tannaitów należał również Jochanan ben Zakkai, który - jak głosi legenda - wyszedł z oblężonej Jerozolimy za zgodą Wespazjana, dowódcy rzymskiego, i w niedługim czasie założył nad Morzem Śródziemnym w miejscowości Jawne (Jamnia) szkołę toraiczną, która w latach 70-135 stała się głównym centrum studium Prawa. On też ustanowił beit din - najwyższy trybunał sądowniczy, zastępujący po części sanhedryn (nie posiadał przywilejów politycz­nych i administracyjnych), który zajmował się autorytatywnym objaś­nianiem Tory i wymierzaniem sprawiedliwości. W jego skład wchodzili głównie uczeni o orientacji faryzejskiej, zwolennicy szkoły Hillela.

Rabbi Elazar ben Azaria
uczony żydowski żyjący w II w.
3. Trzecia generacja tannaitów działała w latach 80-110, a na jej czele stał jako nasi Gamaliel II z Jawne. Z tego okresu znanych jest kilku ówczesnych rabinów: Elazar ben Arach, Elazar ben Cadok (I), Eliezer ben Jaakow, Nahum z Gamzo, Szmuel ha-Katan, Tarfon, Jehoszua ben Chanania, Jose ha-Kohen.

4. Czwarte pokolenie z lat 110-135 było bodaj najliczniejsze, a przynaj­mniej najbardziej jest znane, choć nie można ustalić, kto był wówczas nasim. Należeli do niego m.in.: Abba Szaul, Akiwa ben Josef, Elazar ben Azaria, Elazar z Modiin, Elisza ben Awuja, Chanania (ostatni segan ha-kohanim, czyli zwierzchnik kapłanów), Eliezer ben Jaakow, Cadok (II) i Iszmael ben Elisza.

W tym czasie doszło do wybuchu dru­giego powstania przeciw Rzymianom, któremu przewodził Bar Kochba, zyskując poparcie nawet wybitnych tannaitów, którzy widzieli w nim postać mesjańską, a za przychylność mu zapłacili nawet życiem, jak np. Akiwa ben Josef. W tym czasie judaizm przestawał być fenome­nem wielopostaciowym. Zdominowany przez grupy postfaryzejskie, stawał się coraz bardziej monolitem, nabierając kształtów, które miały przetrwać po dzień dzisiejszy, m.in. próbowano ujednolicić tekst Pism świętych judaizmu, nakazując korzystanie z najlepszych jego recenzji wskazanych przez rabinów o takim autorytecie, jak Akiwa ben Josef i Iszmael ben Elisza. Wypracowali oni także nowe zasady egzegezy, dając początek dwóm szkołom. Nauczanie ich zostało utrwalone w naj­starszych spisanych midraszach (Mechilta, Sifra i Sifre).

Za ich czasów ugruntowało się przekonanie, że istnieje możliwość formułowania prak­tycznie nieograniczonej liczby nowych rozporządzeń Tory ustnej halach (hebr. halachot). Wychodzono bowiem z założenia, że w Pis­mach świętych wszystko ma jednakową wartość, dlatego korzystając z nich, można rozstrzygnąć absolutnie każdą wątpliwość i problem. Pogląd ten, głoszony przez Akiwę ben Josefa, pozwalał utrzymywać judaizm w ciągłej żywotności i bronić go przed skostnieniem, które by mu groziło, gdyby jego wyznawcy mieli posługiwać się tylko raz zam­kniętą liczbą przepisów. Wprawdzie znajomość dotychczasowych ha­lach była konieczna. Dlatego Akiwa po raz pierwszy usystematyzował ich zbiór, co okazało się epokowym wydarzeniem w pracach nad przyszłą Miszną.  Niemniej tworzenie nowych halach, które stanowiłyby odpowiedzi na wyzwania związane ze zmieniającymi się warunkami życia, zapewniało judaizmowi możliwość ciągłej odnowy.

5. Po powstaniu stłumionym przez cesarza Hadriana wyłoniło się nowe, piąte pokolenie tannaitów, które zamyka się w latach 135-170. Na jego czele stanął nasi Szimon ben Gamaliel (II). Przyszło im działać w nowych warunkach. Szkoły palestyńskie, włącznie z akademią w Jawne, zostały w wyniku represji zlikwidowane. Siedmiu uczniów Akiwy, uzyskawszy prawo do nauczania, z narażeniem życia przedo­stało się do Babilonii, aby tam wypełniać misję rozpowszechniania Tory. Prześladowania ustały po roku 138, kiedy następcą Hadriana został Antoninus Pius (138-161).

Centrum prac tannaitów stała się ponownie Galilea, do której z Babilonii nawet powróciła część uciekinierów. Uformowały się wówczas dwie grupy, różniące się poglą­dami. Jedni (tych było zdecydowanie więcej) podążali drogą wyzna­czoną przez Akiwę (Meir, Juda ben Elai, Jose ben Halafta, Jochanan ben Sandalar, Szimon ben Jochaj, Eliezer ben Jaakow, Nechemia), inni przez Iszmaela (Joszia, Jonatan). Ulepszali oni metody inter­pretacji Tory pisanej, jak i systematycznego zbierania oraz porząd­kowania materiałów tradycji ustnej.

Ale w latach sześćdziesiątych II wieku tannaici zmuszeni byli przerwać prace, ponieważ Rzymia­nie wznowili prześladowania, gdy Żydzi zaczęli okazywać poparcie dla Partów, z którymi Rzymianie prowadzili wojnę. Tylko nasi Szi­mon swą osobistą postawą przyczynił się do zabezpieczenia spuści­zny po tej generacji i przekazania jej kolejnym tannaitom.

6. Ostatniemu pokoleniu tannaitów, szóstemu z lat 170-200, przewodził Jehuda ha-Nasi, zwany Rabbenu ha-Kadosz lub krótko Rabbi albo Nasi. Był on synem Szimona ben Gamaliela (II). Rozumiał potrzebę utrwa­lenia dotychczasowej zebranej tradycji na piśmie, aby ustrzec ją przed niebezpieczeństwem utraty z powodu co rusz ponawiających się prześ­ladowań. Jego wielkość w pełni ujawniła się w tym, że doceniał wagę tradycji w jej różnorodności i podejmując się ostatecznej redakcji do­robku pokoleń tannaitów, niczego nie chciał z niego uronić, idąc za jednymi tylko poglądami. Spod jego pióra wyszło w końcu dzieło, o ja­kim marzyli rabini Akiwa ben Josef i Meir, tj. Miszna, szybko zyskując rangę bliską księgom świętym.

.......


Po szóstej generacji nastał tzw. okres przejściowy, trwający od 200 do 220 roku. Misznę poddawano wówczas ostatnim obróbkom redakcyjnym. Dzieła tego dopełnili - jak się ich nazywa - „półtannaici”, głów­nie rabini Chija i Bar Kapara, uczniowie Jehudy Księcia, jeden pracując w Tyberiadzie, a drugi w Cezarei. Ukończona przez nich Miszna stała się najwcześniejszym tekstem rabinicznym służącym nauczaniu, a zara­zem najstarszym programem (curriculum) nauczania rabinicznego zna­nym z tamtych czasów.

Miszna dzieli się na 6 części (hebr. sedarim = porządki; skrótowo zwie się je Szas), a każda z nich dotyczy szerokiego obszaru żydowskie­go życia. Obejmują one 63 traktaty (hebr. masechet, l.mn. masechtot).

Każda część zawiera od kilku do kilkunastu traktatów, a te składają się z rozdziałów (hebr. perek, l.mn. perakim; jest ich 523) podzielonych na lekcje zwane misznajot lub halachot. Ich nazwy odzwierciedlają domi­nującą w nich tematykę.

Pierwsza część Miszny, złożona z 11 traktatów, nazywa się Zeraim (nasiona) i zawiera normy prawne dotyczące uprawy roli. Szczegółowo zajmuje się najpierw przepisami liturgicznymi, które traktują o modli­twach, jakie powinny być odmawiane przy pracy i posiłkach. Znalazły się w niej również nakazy mówiące o pozostawianiu na skrajach pól resztek plonów, z których mogliby korzystać ubodzy.

Miszna Miszna - Seder Zeraim - Talmud Babiloński
Przypomina także o obowiązku oddawania lewitom i kapłanom różnego rodzaju dziesię­cin oraz innych darów z zebranych plonów, w tym części ciasta, a także określa zasady postępowania, kiedy zachodzi wątpliwość, czy od zbio­rów oddano lewitom należną im część. Zabrania łączyć poszczególne nasiona i zwierzęta. Nakłada na rolników obowiązek przestrzegania roku szabatowego, tj. zaniechania uprawy na polu co siedem lat.  Ponadto zgodnie z przepisami z tej części Miszny - nie mogą oni zbierać owoców z nowo zasadzonych drzew przez pierwsze trzy lata. Mają także obo­wiązek składać w świątyni jerozolimskiej ofiary z pierwocin wszystkich plonów rolnych.

Porządek ten zawiera dużo technicznych danych, z któ­rymi każdy wyznawca judaizmu zajmujący się rolnictwem, musi się zapoznać, aby je przestrzegać. Odmawiając codziennie wyznanie wiary - Szma, powinien wiedzieć, co ono znaczy i jakie niesie dla niego zobo­wiązania.

Drugi porządek, liczący 12 traktatów, zwany Moed, traktuje o świę­tach, postach i kalendarzu. Najpierw zajęto się w nim szabatem, tj. co siódmym dniem, utrwalonym w tradycji judaistycznej jako czas świą­teczny, wyjaśniając jego pochodzenie i charakter. Sformułowano szcze­gółowe przepisy dotyczące tego, jak go świętować, co wolno w nim czynić, a co jest zabronione (39 rodzajów prac zakazanych).

Niektóre zakazy, mówiące o ograniczeniach w przemieszczaniu się w tym dniu, były niezwykle dokuczliwe, dlatego dozwolono prawnie łączyć podwó­rza, przejścia i niwelować niektóre nieprzekraczalne granice. W porządku tym zawarto też normy prawne regulujące obchody takich świąt, jak Pascha, Dzień Pojednania (Jom Kippur), Sukkot (Namiotów), Nowy Rok (Rosz ha-Szana), Purim. Niektóre święta żydowskie trwają kilka dni. Między skrajnymi ich dniami uważanymi za święta, pozostałe trakto­wane są jako półświąteczne. Im poświęcono oddzielne przepisy, łago­dząc niektóre zakazy obowiązujące w dni stricte świąteczne.

Nie omiesz­kano przypomnieć w nim również o rocznym podatku na świątynię i ofia­rach świątecznych, ponieważ dla wielu Żydów święta, zwłaszcza Pascha, Szawuot i Sukkot, były czasem pielgrzymowania do świątyni jerozolim­skiej. Stanowiło to zapewne okazję do wywiązania się z tych obowiąz­ków, później - po zburzeniu świątyni - inspirowało do świadczenia pomocy charytatywnej. Nie pominięto w nim postów, formułując naka­zy, jakie w ich czasie obowiązywały, zwłaszcza dotyczące modlitwy.

Trzeci porządek, na który składa się 7 traktatów, nazwany Naszim, zbiera regulacje prawne o małżeństwach i rozwodach. W kolejnych trak­ tatach omówiono tzw. prawo lewiratu, tj. poślubienia bezdzietnej szwagierki, i stopnie pokrewieństwa będące przeszkodą w zawarciu małżeń­stwa. Szerzej w dwóch traktatach zajęto się kwestią ślubów; oddzielnie ślubami i przysięgami oraz możliwością zwalniania z nich, zwłaszcza kobiet; odrębnie sprawą ślubu naziratu. W porządku tym określono procedurę postępowania wobec kobiety podejrzanej o niewierność oraz warunki, jakie powinny być spełnione, aby małżeństwo mogło zostać rozwiązane. Ostatni traktat porządku Naszim dotyczy sposobów zawie­rania małżeństw.

Czwarty porządek, złożony z 10 traktatów, zwany Nezikin, zajmuje się szczegółowymi kwestiami z zakresu prawa cywilnego, m.in. doty­czącymi własności, szkód, handlu i długów. Zebrane w nim prawa sta­nowią o tym, jak powinny być rekompensowane szkody materialne wyrządzone ludziom, jak postępować w przypadku rzeczy znalezionych, danych w zastaw, depozytów, jakie normy obowiązują przy sprzedaży i wynajmie. Zawiera ponadto prawo majątkowe i spadkowe.

Szeroko traktuje na temat sądów, ich kompetencji i funkcjonowania oraz kary śmierci. Określono w nim kary za krzywoprzysięstwo, przypomniano prawo o miastach ucieczki, o przysięgach prywatnych i składanych w są­dzie. W kwestiach nierozstrzygniętych przez prawo przytoczono świa­dectwa rabinów o decyzjach wydanych wcześniej przez różnych nauczy­ cieli, czyniąc z nich podstawę do poszukiwania właściwej halachy. Przy­ pomniano w nim także, na czym polega jeden z najcięższych grzechów, jakiego może dopuścić się wyznawca judaizmu - grzech bałwochwal­stwa, określając kulty i rytuały praktykowane wobec obcych bogów. Po­nadto zawarto w nim traktat ukazujący genezę i dzieje przekazu Tory, które to dziedzictwo przejęli rabini, ucząc jej cały Izrael i adaptując ją do nowych sytuacji egzystencjalnych. W końcu nie pominięto w nim kwe­stii grzechów popełnionych wskutek błędnych decyzji religijnych auto­rytetów.

Piąty porządek, złożony z 11 traktatów, nazwany Kodaszim zawiera przepisy o ofiarach, uboju rytualnym, organizacji kultu świątynnego i obowiązkach kapłanów. Oddzielnie traktuje o ofiarach ze zwierząt, w tym z ptaków, ofiarach pokarmowych i płynnych oraz codziennych składanych w świątyni. Szczegółowo określa, jak zwierzęta powinny być zabijane i jak sprawdzać czystość rytualną pozyskiwanego z nich mię­sa. Przypomina o obowiązku oddawania wszystkiego, co pierworodne Bogu oraz o prawie wykupywania lub zamiany pierworodnych, którzy mieli być poświęceni świątyni. Stojąc na straży świętości sprzętu świą­tynnego, przestrzega przed jego bezczeszczeniem. Jednocześnie opisuje świątynię, podając jej wymiary i informując o jej wyposażeniu.

Szósty, ostatni z porządków, złożony z 12 traktatów, nazwany Tohorot (lub Teharot), zawiera przepisy o sposobach odzyskiwania przez ludzi i rzeczy czystości rytualnej, gdyby stały się z jakichś powodów nieczy­ste. Jego traktaty przytaczają przepisy prawne, mówiące, w jakich sytu­acjach naczynia i sprzęt stają się nieczyste i jak należy przywrócić im koszerność; o nieczystościach spowodowanych kontaktem z ciałem zmarłego; o nieczystościach z powodu trądu i zasadach odzyskiwania czystości przez wyleczonych, ich ubrania i dom, w którym mieszkali. Opisany jest w nim specjalny ryt dotyczący „czerwonej krowy”, z której popiół służył do oczyszczenia z grzechów całego ludu.

Poza tym wska­zane zostały pewne nieczystości, które ustają dopiero po zachodzie słoń­ca, mimo dokonanej wcześniej kąpieli rytualnej. Najczęstszym sposo­bem odzyskania czystości rytualnej jest zanurzenie w mykwie - specjal­nie przeznaczonym do tego basenie.

Porządek Toharot stanowi o tym, jak taki basen powinien być przygotowany i jak powinny być organizo­wane w nim obmycia. Kolejne jego części traktują o kwestii zaciągania nieczystości przez kobiety w czasie menstruacji, przez jedzenie niektó­rych posiłków, wszelkiego rodzaju upławy, dotykanie niektórych przed­miotów rękoma, a także o rytuałach oczyszczenia z tych nieczystości.

Dzięki wysiłkowi tannaitów Miszna, będąca kompilacją ustnej tradycji starożytnego Izraela, stała się autonomicznym dziełem wobec Pism świę­tych - cieszącym się, jak i one, wielkim autorytetem - które przyczyniło się do skonsolidowania judaizmu po upadku powstań z lat 66-70 i 132-135, ponieważ wprowadziła jednolite prawo oraz rytuał, organizujące życie indywidualne i zbiorowe Żydów mieszkających w Palestynie i diasporze.

 

*

Fragment książki: Krzysztof Pilarczyk - Literatura żydowska od epoki biblijnej do haskali

Całą książkę można przeczytać pod adresem: https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/handle/item/15550


Data utworzenia: 10/05/2012 @ 23:53
Ostatnie zmiany: 21/01/2023 @ 07:41
Kategoria : Talmud
Strona czytana 1160 razy


Wersja do druku Wersja do druku

 

Komentarze

Nikt jeszcze nie komentował tego artykułu.
Bądź pierwszy!

 
Trzecie Oczko
genii_2.jpg0-panteon2.jpg0-westalka.jpg0-bacchus.jpgpontifex-coin.jpg0-lararium2.jpgcaracalla-serpent-coin.jpg0-lupa.jpgdivus-augustus-Gold_Coin.jpgDenarius-Volteia-Roman-coin.jpgdiana-efeska-coin.jpgTemplo_de_Augusto_Pula.jpgarval.jpg0-maisone-carree-2a.jpg0-aura_velificans_su_cigno.jpg0-lararium.jpgmoneta-rzym-caduceusz.jpg0-Mitreo_Ostia.jpg0-TempioVesta.jpg0-La_Maison_carree.JPG0-Columns-Nimes.JPG0-Vestal_Palatino.jpg0-maison-carree.jpg0-panteon.jpgbocca.jpg0-Apollo Sol.jpg0-Tempio_di_Iside.JPG0-scul.jpgmatri-magnae-coin.jpgvespasan-caduceus.jpg0-Suovetaurile_Louvre.jpg0-telllus.jpegA_HIRTIUS-coin.jpg0-sol-invictus-1.jpgAugus-Pontifex Maximus.jpg0-Ara_Pacis_Rom.jpgdivina-augusta-coin.pngkybele.jpgmaxim-pontif-coin.png0-august.jpg0-ara-p.jpgjuno.png0-Clipeus_Helios_Terme.jpg0-janus.jpgClipeus_Selene_Terme.jpg0-satiro-danzante.jpg0-cupid-pom.jpgswiatynia-saturna-rome.jpg0-lar.jpgvenus-genetrix-coin.jpg0-ap6.jpg0-mitra.jpgdivus_julius-coin.jpgforum_romanum.pngcaesar-flamin-coin.jpg0-garni.jpghades.jpgnero-coin.jpg0-Memento mori-Naples.jpgpanteon-capitel-bm.pngluk-konstantyna.jpg0-meduza.jpg0-tempio_di_minerva_assisi.jpg0-Baalbek-Bacchus.jpg0-nimes-the-maison-carree.jpg
Rel-Club
Sonda
Czy jest Bóg?
 
Tak
Nie
Nie wiem
Jest kilku
Ja jestem Bogiem
Ta sonda jest bez sensu:)
Prosze zmienić sondę!
Wyniki
Szukaj



Artykuły

Zamknij => WISZNUIZM <<==

Zamknij - Japonia

Zamknij BUDDYZM - Lamaizm

Zamknij BUDDYZM - Polska

Zamknij BUDDYZM - Zen

Zamknij JUDAIZM - Mistyka

Zamknij NOWE RELIGIE

Zamknij NOWE RELIGIE - Artykuły Przekrojowe

Zamknij NOWE RELIGIE - Wprowadzenie

Zamknij POLSKA POGAŃSKA

Zamknij RELIGIE WYMARŁE - Archeologia

Zamknij RELIGIE WYMARŁE - Bałtowie

Zamknij RELIGIE WYMARŁE - Manicheizm

Zamknij RELIGIE ŻYWE - Konfucjanizm

Zamknij RELIGIE ŻYWE - Satanizm

Zamknij RELIGIE ŻYWE - Sintoizm

Zamknij RELIGIE ŻYWE - Taoizm

Zamknij RELIGIE ŻYWE - Zaratustrianizm

-

Zamknij EUROPA I AZJA _ _ JAZYDYZM* <<==

Nasi Wierni

 6501528 odwiedzający

 92 odwiedzających online