Słowianie - Słowianie Wschodni

Słowianie Wschodni

Ponad tysiąc lat temu, w IX w. n.e., we wschodniej części naszego kontynentu powstało wielkie i ważne z punktu widzenia historycznego państwo — Ruś Kijowska, wsławione bylinami, sagami skandynawskimi, pieśniami połowieckimi, opisane przez arabskich i perskich geografów, bizantyjskich kronikarzy i ruskich rocznikarzy.

Centrum kulturowym tego obszaru było środkowe Naddnieprze, które już cztery tysiące lat przed księciem Włodzimierzem zamieszkiwały plemiona rolnicze. Jego obrzeża południowe sięgały nieprzejrzanych stepów aż po „ruskie” Morze Czarne, a na północy do Morza Bałtyckiego i nieprzebytych zawołżańskich kompleksów leśnych.
(...)

Ruś Kijowska w VIII i IX wieku

Chrześcijaństwo a pogaństwo

Historycy klerykalni zdecydowanie przeciwstawiają chrześcijaństwo pogaństwu i zazwyczaj dzielą historię każdego narodu na dwa okresy, traktując jako granicę przyjęcie chrześcijaństwa; czasy przedchrześcijańskie nazywają oni wiekami ciemności, gdy ludy przebywały w niewiedzy, do czasu, aż chrześcijaństwo napełniło światłem ich życie.

Dla niektórych narodów, które stosunkowo późno weszły na drogę rozwoju historycznego, przyjęcie chrześcijaństwa oznaczało związanie się z wielowiekową, wysoką kulturą Bizancjum i Rzymu, a tym samym teza kręgów kościelnych o „mroku i światłości” znajdowała w pewnym sensie potwierdzenie. Ale oczywiście należy wyraźnie oddzielać poziom kultury (nawiasem mówiąc powstałej jeszcze w okresie „pogańskim”) od spraw ideologii religijnej.

Bizancjum przewyższało dawnych Słowian nie tym, że było państwem chrześcijańskim, ale tym, że jako spadkobierca antycznej Grecji zachowało znaczną część jej bogactwa kulturalnego. Nie należy przeciwstawiać chrześcijaństwa pogaństwu, gdyż są to tylko dwie formy, dwa różne jedynie zewnętrznie przejawy tej samej pierwotnej ideologii.

Zarówno pogaństwo jak i chrześcijaństwo są w równym stopniu oparte na wierze w siły nadprzyrodzone władające światem. Żywotność chrześcijaństwa wyjaśnić można w znacznej mierze wykorzystaniem w jego ideologii starych pogańskich wyobrażeń o święcie pozagrobowym, o „drugim życiu” po śmierci. Na kanwie dawnego dualistycznego sposobu widzenia świata jako areny walki duchów dobra z duchami zła wiara w świat pozagrobowy zrodziła myśl o takim samym dualizmie w „życiu pośmiertnym” — o istnieniu „raju” dla dobrych i „piekła” dla złych.

Chrześcijaństwo w swej praktyce wykorzystało szeroko pierwotną magię; modły o deszcz (gdy kapłan skrapiał pola wodą święconą), nie różniły się niczym od czynności pogańskiego żercy, który tą samą magiczną drogą usiłował uprosić niebiosa, by skropiły pola prawdziwym deszczem.

Jako eklektyczne i żywiołowe połączenie dawnych rolniczych i pasterskich kultów chrześcijaństwo w swej istocie było bardzo zbliżone do pogańskich wierzeń Słowian, Germanów, Celtów, Finów i innych ludów. Dlatego też po przyjęciu chrześcijaństwa tak ściśle zrosły się miejscowe wierzenia ludowe z naukami chrześcijan.

Główną cechą wyróżniającą chrześcijaństwo był fakt, że rozwijało się ono w warunkach silnie zantagonizowanego niewolniczego społeczeństwa klasowego, a następnie w trudnej sytuacji kryzysu i przechodzenia do feudalizmu.

W istocie rzeczy pierwotna treść kultów, z których powstało wczesne chrześcijaństwo, stawała się coraz bardziej złożona i ulegała przemianom: religia nizin społecznych, obiecująca niewolnikom zadośćuczynienie w przyszłym życiu pozagrobowym, stawała się religią właścicieli niewolników, którzy wprowadzali do niej zupełnie odmienne wątki ideologiczne. Państwo feudalne w jeszcze większym stopniu rozwinęło klasową istotę chrześcijaństwa. Cesarz bizantyjski traktowany był jako przedstawiciel samego Boga na ziemi.

Wspaniały i podniosły ceremoniał nabożeństw miał na celu sakryfikację istniejącego porządku społecznego. Na ścianach świątyń przedstawiano wizerunki „świętych” cesarzy, patriarchów, reprezentantów możnowładztwa. Wnętrza kościelne były zazwyczaj podzielone na dwie części: niżej tłoczyli się zwykli śmiertelnicy, zaś na chórze, między ogółem ludzi a wyobrażeniem „wszechwładnego” Boga zasiadali władcy i możni.

Chrześcijaństwo różniło się od pogaństwa nie treścią religijną, lecz jedynie tymi elementami ideologii klasowej; które nawarstwiły się w ciągu tysiąclecia na prymitywnych wierzeniach, elementami sięgającymi tych samych źródeł pierwotnych, co wierzenia Słowian i ich sąsiadów.

Misjonarze chrześcijańscy, udający się do Słowian lub Germanów, nie wnosili niczego zasadniczo nowego; wprowadzali jedynie nowe imiona dla starych bogów, nieco inną obrzędowość oraz znacznie bardziej rozwiniętą ideę boskiego pochodzenia władzy i konieczności posłuszeństwa względem jej przedstawicieli. Nawet światopogląd misjonarzy niewiele odbiegał od światopoglądu pogańskich żerców, czarowników i znachorów.

Na statku płynącym po błękitnych falach Morza Egejskiego nieznany ruski mędrzec z XII w. postanowił napisać traktat o słowiańskim pogaństwie: Słowo o tym, jak poganie czcili swych bożków i przynosili im ofiary. Naszemu podróżnikowi znany był zarówno staroegipski kult Ozyrysa, jak i nauki Mahometa na ziemiach arabskich, obyczaje Turków-Seldżuków i niezwykły dla ruskiego ucha dźwięk organów w katolickich świątyniach krzyżowców.

Statek jego płynął z południa na północ, przez Athos do Carogrodu, a w trakcie podróży, która rozpoczęła się być może gdzieś w Palestynie lub nawet w Egipcie, uczony ten musiał widzieć i wyspę Kretę, znaną w starożytności z kultu Zeusa, i antyczne świątynie Afrodyty, Artemidy, Ateny, i miejsce sławnego delfickiego trójnogu, z którego wygłaszano przepowiednie wyroczni („tripoda Pytii delfickiej”).

Być może właśnie obfitość ruin antycznych świątyń pogańskich spotykanych w trakcie żeglugi podsunęła nieznanemu autorowi pomysł zestawienia słowiańskiego pogaństwa z innymi dawnymi religiami.

Wyjątkowo interesująca jest periodyzacja historii wierzeń słowiańskich, którą przedstawił ten mądry i wykształcony pisarz:

1. Pierwotnie Słowianie „składali ofiary upiorom i bieriegyniom” (dziwożonom)
2. Następnie „zaczęli stoły ofiarne wznosić Rodowi i Rodzanicom”
3. Wreszcie Słowianie zaczęli się modlić głównie do Peruna (zachowując też wiarę w innych bogów).

Upiory, demony czy wilkołaki były fantastycznymi istotami uosabiającymi zło. „Bieriegynie”, których nazwa pochodzi od słów „bronić” „ochraniać” (ros. bieriecz’, obieriegat’) — były duchami dobrymi, pomocnymi dla człowieka. Utożsamianie wszystkich elementów przyrody z duchami i dzielenie jej na pierwiastki dobra i zła, to zjawisko bardzo stare, powstałe jeszcze u myśliwych epoki kamiennej. Przeciw upiorom używano różnych zaklęć, noszono amulety; w sztuce ludowej zachowało się wiele nadzwyczaj starych symboli dobra i płodności, których wyobrażenia na odzieży, naczyniach, domach chronić miały ówczesnego człowieka (zgodnie z jego poglądami) przed duchami zła. Do takich symboli należą przedstawienia słońca, ognia, wody, roślin, kobiety, kwiatu.

Rod i Rodzanice, Andriej Szyszkin, 2014 Kult Roda i Rodzanic, bóstw urodzaju, związany jest niewątpliwie z rolnictwem i odpowiada późniejszemu okresowi rozwoju ludzkości — neolitowi, eneolitowi i czasom następnym.

Według wszelkiego prawdopodobieństwa liczne gli-niane figurki bóstw kobiecych (niekiedy do gliny do-mieszane były ziarna), szeroko rozpowszechnione we wczesnych kulturach rolniczych, stanowiły wyo-brażenia takich właśnie Rodzanic. Znacznie później, już po chrzcie Rusi, Rodzanice utożsamiano z chrześcijańską Bogurodzicą.

Rod był najwyższym bóstwem nieba i ziemi, wła-dającym żywiołami — słońcem, deszczem, burzami, wodą. Wiara w jednego najwyższego boga stanowiła podstawę późniejszego chrześcijańskiego monote-izmu.

Kult Peruna, boga burzy, wojny i oręża, pojawił się stosunkowo późno w związku z rozwojem elementu wojskowego, drużynniczego w społeczeństwie.

Jak z tego widać, stadia rozwoju religii pierwotnej zostały przedstawione przez pisarza-żeglarza bardzo wiernie i dokładnie. Ostatnią fazę ukazał on również prawidłowo, jako „dwuwiarę” — Słowianie przyjęli chrześcijaństwo, „lecz i ninie w odległych zakątkach modlą się oni do swego przeklętego boga Peruna” i innych bogów.

Modły Słowian do ich pogańskich bogów były ściśle związane z porami roku i porządkiem prac rolniczych. Rok dzielony był według faz słonecznych, gdyż słońce odgrywało ogromną rolę w światopoglądzie i wierzeniach dawnych rolników.

Rok zaczynał się podobnie jak obecnie w okresie zimowego przesilenia, 1 stycznia. Noworoczne obrzędy świąteczne — „świątki” ciągnęły się dwanaście dni, obejmując koniec starego i początek nowego roku. W dniach tych gaszono wszystkie ogniska w domach, a następnie rozniecano poprzez tarcie drewna nowy „żywy” ogień, pieczono specjalne chleby i według rozmaitych zjawisk starano się wywróżyć, jaki będzie nadchodzący rok. Ponadto poganie starali się zawsze czynnie oddziaływać na swych bogów prośbami, modlitwą i składaniem ofiar. Na cześć bogów wydawane były uczty, na które zabijano byki, kozły, barany, całe plemię warzyło piwo i piekło kołacze. Bogowie byli jakby zapraszani na te uczty zbratania, jako współbiesiadnicy ludzi. Istniały specjalne świątynie — „ofiarniki”, w których odbywały się uczty rytualne.

Kościół wykorzystał noworoczne pogańskie „świątki” dopasowując do nich chrześcijańskie święta Bożego Narodzenia i chrztu w Jordanie (25 grudnia i 6 stycznia).

Następnym świętem była maślanica (zapusty), szalone i rozwiązłe święto wiosennej równonocy, spotkania ze słońcem i zaklinania przyrody w przededniu wiosennej orki.

Maslenica - Piotr Gruziński, 1889 r. Kościół walczył z tym świętem bez skutku i jedynie zdołał usunąć je z okresu przedwiel-kanocnego Wielkiego Postu.

W okresie orki i siewu zbóż jarych i wegetacji ziarna w ziemi myśli dawnych Słowian zwracały się ku przodkom — „dziadom”, także spoczywającym w ziemi. W dniach tych chodzili oni na grzebalniki i znosili „dziadom” pszeniczną kutię, jaja i miód, licząc, że przodkowie-opiekunowie zapewnią pomyślne wschodzenie pszenicy. Cmentarze były w przeszłości jakby „osadami zmarłych” — nad spalonymi prochami każdego nieboszczyka wznosiła się drewniana „domowina” („stołb”); do tych miniaturowych domów przynoszono przodkom poczęstunek wiosną i jesienią. Później zaczęto usypywać nad mogiłami ziemne kurhany.

Obyczaj „prinosów” (poczęstunków) w dni zaduszne utrzymał się do XIX w.

Wiosną i latem niepokój dawnego rolnika o urodzaj wciąż rósł — potrzebne były we właściwym czasie i deszcze, i ciepło słońca.

Pierwsze święto wiosenne przypadało 1—2 maja, gdy pojawiała się pierwsza ruń zbóż jarych.

Drugie święto, które zlało się następnie z chrześcijańskimi Zielonymi Świątkami (Zesłanie Ducha Świętego) — to dzień boga Jarila, boga życiodajnych sił przyrody (4 czerwca); tego dnia przybierano wstęgami młodą brzózkę i zdobiono domy gałązkami.

Trzecie święto wyznaczone było przez letnie przesilenie 24 czerwca — dzień Kupały („Iwan Kupała”).

Wszystkie te święta związane były z uporczywą modlitwą o deszcz.

Korowody dziewcząt, obrzędowe pieśni i tańce w świętych gajach, składanie ofiar rzekom i źródłom — wszystko to miało na celu uzyskanie od niebios daru w postaci deszczu. Dzień Kupały poprzedzony był „tygodniem rusałek”. Rusałki to nimfy wód i pól, i od nich, według wyobrażeń Słowian, zależało zroszenie ziemi deszczem.

Badania etnograficzne nad Słowianami wykazały, że w dniach takich świąt rusałek po wsiach wybierano najpiękniejsze dziewczę ta, przystrajano je zielonymi gałązkami i w magicznym celu oblewano wodą, jak gdyby naśladując deszcz, który chciano tym sposobem sprowadzić.

Święto Kupały było najbardziej uroczyste w cyklu wiosenno-letnim. Zawierało w sobie zarówno hołd dla wody (dziewczęta puszczały na rzekę wianki) jak i dla ognia — w noc Kupały (świętojańską) na wysokich pagórkach i górach zapalano olbrzymie ogniska, a chłopcy i dziewczęta skakali parami przez ogień. Wyrażająca radość życia, ludyczna część tych obrzędów przetrwała bardzo długo, przekształcając się z uroczystości w wesołą zabawę młodzieży.

Noc Ivana Kupala - Ivan Sokolov - 1856 r. Etnografowie początków XIX w. opisują wspaniałe widowisko ognisk świętojańskich na Ukrainie Zachodniej, w Polsce i Słowacji, kiedy to z wysokich szczytów Tatr czy Karpat otwierał się na setki wiorst widok mnóstwa ogni zapalonych na wierzchołkach gór.

Kulminacyjnym okresem słowiańskiego roku rolniczego były burzliwe, upalne lipcowe dni przed żniwami. Rolnik, bezsilny w obliczu żywiołów, spoglądał z lękiem na niebo — zboża, wyhodowane jego rękami, wybłagane (jak sądził) u bogów, były już prawie dojrzałe, ale groźne i kapryśne niebo mogło je zniszczyć. Nadmierny upał mógł wysuszyć kłosy, ulewny deszcz wybić dojrzałe ziarno, grad — wyłożyć zboże, zaś piorun — spalić suchą niwę.

Bóg władający niebiosami, burzą i chmurami był szczególnie groźny w te dni; jego niełaska mogła skazać na głód całe plemiona.

Dzień Roda — Peruna (św. Eliasza — 20 lipca) był najmroczniejszym i najtragiczniejszym dniem w całym cyklu rocznym słowiańskich modłów. Tego dnia nie odbywały się radosne korowody, nie śpiewano pieśni, lecz składano krwawe ofiary groźnemu i wymagającemu bóstwu, bezpośredniemu poprzednikowi równie srogiego Boga chrześcijańskiego.

Obok pogańskich modłów o urodzaj, będących elementem rocznego cyklu świąt, w skład pogańskich wyobrażeń religijnych wchodził także pierwotny animizm (wiara w duchy leśne, wodne, błotne i in.) oraz kult przodków (czczenie zmarłych i wiara w skrzaty).

Złożoną obrzędowość posiadały wesela i pogrzeby. Obrzędy weselne nasycone były czynnościami magicznymi, mającymi zapewnić bezpieczeństwo narzeczonej, przechodzącej spod opieki swoich dotychczasowych duchów domowych do obcego rodu, dostatek nowej rodzinie oraz płodność młodej parze.

Obrzędy pogrzebowe Słowian znacznie się skomplikowały pod koniec okresu pogańskiego w związku z rozwojem elementu drużynniczego. Wraz ze zwłokami znakomitych Rusów palono ich oręż, zbroje, konie. Według świadectw arabskich podróżników, obserwujących ruskie pogrzeby, na mogile bogatego Rusa dokonywano rytualnego zabójstwa jego żony. Wszystkie te podania znajdują pełne potwierdzenie w wynikach archeologicznych badań kurhanów.

Jako przykład można przytoczyć olbrzymi kurhan o wysokości zbliżonej do czteropiętrowej kamienicy — Czarną Mogiłę w Czernihowie, gdzie w trakcie wykopalisk znaleziono wiele różnych przedmiotów z X w.: złote monety bizantyjskie, broń, ozdoby kobiece i turze rogi ze srebrnym okuciem z wyobrażeniem tematu bylinnego — śmierci Kościeja Nieśmiertelnego w lasach Czernihowskich.

Włodzimierz I (ok. 958 - 1015) Czarna Mogiła, w której według przekazu pochowany był książę czernihowski, znajduje się na wysokim brzegu Desny, i ogień olbrzymiego stosu pogrzebowego musiał być widoczny w promieniu dziesiątków kilometrów.

Objąwszy władzę w Kijowie, Włodzimierz I przeprowa-dził swego rodzaju reformę pogańską, starając się za-pewne podnieść stare wierzenia ludowe do rangi religii państwowej — na wzgórzu obok swych terenów rozka-zał książę postawić posągi sześciu bogów: Peruna ze srebrną głową i złotymi wąsami, Chorsa, Dadżboga, Strzyboga, Siemargła i Mokoszy.

W ten sposób Włodzimierz niejako usankcjonował pra-wnie nawet składanie ofiar z ludzi tym bogom, co musia-ło przydać ich kultowi tragicznego, choć w owym okresie również bardzo uroczystego charakteru. „I skalana zo-stała posoką ziemia ruska i ów pagór.”

Kult Peruna, głównego boga starszyzny drużynniczej, został wprowadzony przez Dobrynię również na północnych krańcach Rusi, w Nowogrodzie. Wokół posągu Peruna płonęło bez przerwy osiem ognisk, a pamięć o tym wiecznym ogniu przetrwała wśród miejscowej ludności aż do XVII w.

Chors i Dadźbóg to dwa równorzędne wcielenia tego samego boga słońca. Na podstawie tego uczeni dowodzą, że Włodzimierz połączył w swym pogańskim panteonie bogów różnych plemion. Jeżeli Dadźbóg i Strzybóg byli bogami słowiańskimi, to Chors, być może, był bogiem plemion południowych, u których występowały silne wpływy scytyjsko-ałtajskie; z tymi właśnie plemionami związany był najprawdopodobniej i Siemargł, bóstwo świata podziemnego, w którym spoczywają kości przodków i którego sięgają korzenie karmiące rośliny.

Moksz (lub Makosz) była jedynym bóstwem żeńskim w tym panteonie i oczywiście uosabiała żeński początek natury i kobiece dziedziny gospodarki ( strzyżę owiec i przędzenie).

Próba przekształcenia pogaństwa w religię państwową z kultem Peruna na czele, jak można przypuszczać, nie usatysfakcjonowała Włodzimierza, chociaż kijowianie chętnie podtrzymywali nawet najskrajniejsze formy krwawego kultu boga wojny.

W Kijowie od dawna znane było chrześcijaństwo i jego podstawowe dogmaty, tak odpowiadające potrzebom państwa feudalnego. Pierwsze świadectwa dotyczące chrześcijaństwa u Rusów odnoszą się do lat 860—870. W X w. w Kijowie istniała już cerkiew św. liii (Eliasza), chrześcijańskiego odpowiednika Peruna. Do czasów Swiatosława i Włodzimierza powstało już w sąsiedniej Bułgarii obszerne piśmiennictwo chrześcijańskie w języku w pełni zrozumiałym dla wszystkich Rusów.

Jednak książęta kijowscy zwlekali z przyjęciem chrześcijaństwa gdyż przy ówczesnych teologiczno-prawnych poglądach Bizantyjczyków przyjęcie chrześcijaństwa z ich rąk oznaczało przejście nowo ochrzczonego ludu pod zależność wasalną Bizancjum. Włodzimierz I wdarł się w posiadłości bizantyjskie na Krymie, zajął Chersonez i od tej chwili zaczął dyktować cesarzom swoje warunki. Chciał wejść w więzi rodzinne z domem cesarskim, ożenić się z cesarzówną i przyjąć chrześcijaństwo. O zależności wasalnej w tych warunkach nie mogło być mowy.

Około 988 r. Włodzimierz przyjął chrzest wraz ze swymi bojarami i pod groźbą kar zmusił do chrztu kijowian i wszystkich poddanych. W Nowogrodzie wspomniany już Dobrynia, który wprowadził tam kult Peruna, chrzcił teraz Nowogrodzian ogniem i mieczem.

Formalnie Ruś stała się państwem chrześcijańskim. Wygasły stosy pogrzebowe, na których palono zabite niewolnice, wygasły ognie Peruna, żądającego ofiar na podobieństwo antycznego Minotaura, ale długo jeszcze po wsiach sypano pogańskie kurhany, skrycie modlono się do Peruna i ciepłodajnego ognia, odprawiano prastare obrzędy. Pogaństwo stopiło się z chrześcijaństwem.

Na czele ruskiej organizacji kościelnej stał metropolita kijowski, wyznaczany bądź przez Konstantynopol, bądź przez samego księcia, a następnie zatwierdzany przez synod biskupów. W ważniejszych ośrodkach państwa rezydowali biskupi zarządzający wszystkimi sprawami swego okręgu kościelnego — eparchii (diecezji). Po wydzieleniu się odrębnych księstw każdy z książąt starał się, aby jego stolica posiadała swego biskupa.

Metropolita i biskupi władali ziemią, siołami i grodami; mieli czeladź, poddanych, ludzi luźnych a nawet oddziały zbrojne. Książę ta przekazywali na utrzymanie Kościoła dziesięcinę — dziesiątą część swych danin i powinności. Kościół posiadał swoje sądownictwo i odrębne prawodawstwo, w oparciu o które ingerował władczo i bezceremonialnie w życie prywatne, w sposób myślenia i normy postępowania ogółu ludności. W miastach XI—XII w. było wiele murowanych i drewnianych cerkwi, w których obowiązki duszpasterskie sprawowali kapłani („popi”) i ich pomocnicy — diakoni.

Nabożeństwa w cerkwiach odbywały się trzy razy dziennie („jutrznia”, „suma”, „nieszpory”); duchowni starali się kontrolować wszelkie przejawy życia i stale oddziaływać na swą „trzodę”. W dni świąteczne odbywały się uroczyste msze, poprzedzane nocnymi nabożeństwami. Wspaniała oprawa nabożeństw musiała oddziaływać na umysły prostych ludzi. Ale jeszcze długo duchowni skarżyli się, że ich świątynie świecą pustką: „Jeżeli jakowyś wiła, gęślarz, czy też inny komediant wezwie na zabawę, na pogańskie zgromadzenie, to wszyscy z radością i chęcią się gromadzą i przepędzają tam cały dzień. Jeśli zaś wzywają do cerkwi, to ziewamy, drapiemy się, przeciągamy się sennie i odpowiadamy: deszcz pada, zimno, albo też tłumaczymy się czym innym...

Na zabawie nie ma dachu nad głową, nie ma ochrony przed wiatrem i choć nierzadko deszcz popada albo zamieć zawyje, nie przejmujemy się tym biorąc udział w widowisku zgubnym dla dusz naszych. A w cerkwi i dach, i zapachy przyjemne, ale nie chce się tam ludziom chodzić...”

Kościół stosował wszelkie środki oddziaływania przez sztukę dla utwierdzenia swego poglądu na życie i strukturę społeczną.

Kaznodzieje przekonywali, że „władcy przez Boga są naznaczeni”, że człowiek musi pokorą i posłuszeństwem w życiu doczesnym zasłużyć na wiekuiste szczęście po śmierci.

Malarze przedstawiali „sąd ostateczny” kiedy to według fantastycznych przepowiedni proroków z grobów powstaną wszyscy zmarli od początku istnienia świata i Bóg rozpocznie ostatni sąd, kierując wszystkich sprawiedliwych do raju, zaś grzeszników do piekła na nie kończące się męki. Pędzel malarza przedstawia oczom widza wstrętne diabły, porywające grzeszników i rzucające ich do pieca, nadziewające ich na rogi, rozdzierające ich ciała brudnymi szponami.

Harmonijne pienia i teatralny obrządek miały na celu ukazanie innego charakteru świata chrześcijańskiego.

Architekci starali się wznosić budynki cerkiewne wyższe niż chaty i dwory, aby właśnie cerkwie stanowiły o obrazie miasta. Rozpowszechniając swą sztukę Kościół zaczął stopniowo atakować świeckie zabawy i obrządki: „Górze tym, którzy oczekują wieczora z jego muzyką — gęślami, fletami, bębenkami..., tym, którzy zda się nie wiedzą, jaką szkodę przynoszą gęśle, zabawa, tańce i śpiewy...”

Kaznodzieja kościelny piętnuje solidnych mieszczan, którzy pozornie są nabożni, ale uczęszczają na występy wiłów, bawiąc się ich tańcami i śpiewem, a nawet zabierają ze sobą dzieci na te uczty.

„A spytajcież tych bezwstydnych starców, jak żyli prorocy i apostołowie. Albo ilu było apostołów i proroków? Nie wiedzą oni tego i nie dadzą wam odpowiedzi. Lecz jeśli rzecz zejdzie na konie i ptaki lub cokolwiek innego, okażą się mędrcami i filozofami.”

Jednym z najsilniejszych ogniw organizacji kościelnej były klasztory, odgrywające szczególnie istotną rolę w historii państw średniowiecznych.

Według idei klasztor był dobrowolną wspólnotą ludzi, którzy wyrzekli się rodziny, normalnego życia i całkowicie poświęcili się służbie bożej.

W rzeczywistości klasztory były wielkimi posiadaczami ziemskimi — feudałami, władały wsiami, prowadziły hurtowy handel, pożyczały pieniądze na lichwiarski procent i zawsze uczestniczyły w głównym nurcie życia, biorąc bezpośredni udział w „codziennych zabiegach” i w wielkich wydarzeniach politycznych.

Ihumenowie klasztorów występowali na równi z biskupami jako dyplomaci, sędziowie, mediatorzy.

W klasztorach istniała rażąca nierówność między biedotą bez urodzenia, bez koligacji, a przedstawicielami środowiska bojarskiego czy kupieckiego.

Najwyższe władze kościelne — biskupi i metropolita — mogły być wybierane jedynie spośród środowiska mnichów, których w odróżnieniu od zwykłych popów i diakonów nazywano czarnym duchowieństwem.

Niektóre klasztory, jak na przykład klasztor Pieczerski w Kijowie (założony w połowie XI w.), stały się swego rodzaju duchownymi akademiami, do których chętnie wstępowali synowie najwybitniejszych wielmożów, dążący do zrobienia kariery.

W klasztorach tych znajdowały się wspaniałe biblioteki; tu spisywano roczniki, zapiski dotyczące dziejów klasztoru, tu powstawały kazania, zdobywali sławę „pustelnicy asceci”.

Bogate życie gospodarcze klasztorów i udział w nim elementów możnowładczych, wolnych (jak widać z późniejszych wzmianek) od pracy fizycznej, nakazywały przyjęcie takich form administracyjnych, które stworzyłyby ozdobny parawan, przykrywający klasową istotę klasztoru i odciągający uwagę mieszczan i chłopów. Parawanem tym stali się „nawiedzeni”, „opętani” — ludzie nienormalni psychicznie, niedorozwinięci lub kalecy, których ułomność pokazywano bez żenady wszystkim zwiedzającym klasztor. Zachowała się opowieść o takim nawiedzonym Izaaku, który żył w klasztorze Pieczerskim w latach sześćdziesiątych—siedemdziesiątych XI w. Był on „ułomny na ciele i umyśle”, prześladowały go koszmarne widzenia, odziany był w niewyprawioną kozią skórę; klasztorni słudzy znęcali się nad nim zmuszając go do łapania kruków. Izaak gromadził dzieci i odziewał je w szaty mnisze, czasem stawał boso na gorącym piecu, a czasem „po świecie chodził obnosząc swe opętanie”. Opowieść o owym nieszczęśniku włączona została do latopisów, a autor — mnich — świadomie podkreślał obraz „wybrańca Bożego”.

Około połowy XIII w. obserwujemy przejawy nastrojów antyklerykalnych. Pewien smoleński duchowny Abraham, znany z erudycji i krasomówstwa, skierował swe kazanie do szerokiego kręgu odbiorców: do mieszczan i chłopów, wśród których byli zarówno „pracowici” jak „uczciwi” i poddani. Jego nauki zbliżone były bardzo do idei waldensów, występujących przeciwko klerowi.

Biskup smoleński, ihumenowie i popi zwołali sąd nad Abrahamem, postawili zbrojnych mężów na drodze, aby nie dopuścić do niego nikogo.

Na sądzie „ihumenowie i popi pożarliby go żywcem, gdyby było to możliwe”. Żądano różnych wyroków: „Jedni domagali się zamknięcia w wieży, inni przykucia do muru i spalenia, jeszcze inni — utopienia.”

Kościół odgrywał różnorodną i skomplikowaną rolę w dziejach Rusi XI—XIII w. Z jednej strony odnotować można niewątpliwie pozytywne znaczenie Kościoła jako organizacji, która przyczynia ła się do wzmocnienia młodej ruskiej państwowości w epoce burzliwego rozwoju feudalizmu. Niewątpliwa jest również jego pozytywna rola w rozwoju kultury ruskiej, w przyswojeniu kulturalnych bogactw Bizancjum, w rozpowszechnianiu oświaty i stworzeniu wybitnych dzieł literatury i sztuki.

Pamiętać jednak należy, że lud ruski zapłacił wysoką cenę za tę pozytywną rolę Kościoła: jad ideologii religijnej przenikał głębiej 50 (niż w okresie pogańskim) we wszystkie przejawy życia, osłabiał walkę klasową, odradzał w nowej formie pierwotne poglądy i utwierdzał na długie wieki w świadomości ludzkiej idee świata pozagrobowego, boskiego pochodzenia władzy oraz wiary w przeznaczenie, przekonanie o tym, że losami ludzi rządzi wola Boga.

Chociaż lud ruski nie był tak religijny, jak to próbują przedstawić historycy kościelni, to jednak ideologia religijna była przeszkodą na drodze do nieskrępowanego pojmowania rzeczywistości.

Fragment książki: Borys Rybakow: Pierwsze wieki historii Rusi

Data utworzenia: 24/05/2025 @ 03:04
Ostatnie zmiany: 24/05/2025 @ 06:44
Kategoria : Słowianie
Strona czytana 522 razy

Wersja do druku